Die geskiedenis van musiek in die kerk

Sang en musiek is absoluut deel van die Heilige Gees gawes soos die Bybel duidelik weerspieël:

1 Kor. 14:26

Hoe staan die saak dan, broeders? Wanneer julle saamkom, dan het elkeen van julle ’n psalm of ’n lering of ’n taal of ’n openbaring of ’n uitlegging —laat alles tot stigting geskied.

Let op die woord “elkeen” wat aandui dat almal aktief betrokke is. Die Heilige Gees was in beheer en het elkeen gelei, selfs deur sang en musiek en in aanbidding.

Kol 3:16:

Laat die woord van Christus ryklik in julle woon in alle wysheid. Leer en vermaan mekaar met psalms en lofsange en geestelike liedere, en sing in julle hart met dankbaarheid tot eer van die Here.

Let op die woorde “ryklik in julle woon” “Leer en vermaan mekaar met psalms en lofsange en geestelike liedere” Hier is geen sprake van ‘n voorsang leier of voorsangers nie. Omdat lofprysing en aanbidding deel van die Heilige Gees gawes is, word die kinders van God deur die Heilige Gees gelei soos Hy wil.

Deur terug te keer na die Nuwe-Testamentiese metode van aanbidding kom die musiek en sang weer terug in die hande van die gemeente. Dit maak die pad weer oop vir Gees bediening. Daarmee sê ek nie dat daar nie in die institusionele kerk gesalfde musiek is nie; ek sê net dat daar soveel meer is maar omdat ons nie daarvan weet nie het ons tevrede geword met wat ons ken. Ek self is ‘n musikant en ‘n voormalige sangleier. Ek weet watse opoffering dit was om my talent neer te lê terwille van Heilige Gees geleide sang. Glo my, dit was die moeite werd!

Natuurlik sal daar altyd musikante wees wat nie bereid sal wees om hierdie opoffering te maak deur hulle musiek talente onselfsugtig neer te lê nie. In die huiskerk word dit egter van hulle verwag. Dit was nooit bedoel om die spesiale “bediening” te wees wat die institusionele kerk dit gemaak het nie; sang en musiek in die gemeente opset was bedoel om ‘n gesalfde Gees gawe te wees tot verheerliking van God en tot stigting van die gemeente.

Dit bly ‘n baie belangrike geestelike medium en ons sien dit tweeledig funksioneer in die gemeente:

Eerstens met aanbidding soos reeds verduidelik.

Tweedens as ‘n spesiale musikale gawe waar een of meer gemeente lede met ‘n spesifieke liedjie, met begeleiding, vir die ander sing. Hier kry musikante darem ‘n kans om hul instrumente te bespeel en hulle talent te gebruik. Selfs individuele sang sonder begeleiding werk ook omdat die Heilige Gees die persoon salf om die liedjie sonder begeleiding te sing. Ek is self baie lief vir instrumentale begeleiding wanneer ek sing en kan my broeders en susters hiermee bedien.

Ek moet erken dat dit in die begin effens vreemd is om acapella te sing maar later raak dit al makliker.

Hier is ‘n paar idees om dit makliker te maak:

Sing maklike liedjies. Los die moeiliker liedjies vir veel later. Die ouer koortjies werk baie goed. Daar is baie van dié liedjies wat baie mooi is en ‘n salwing op dit het.

Bly weg van die ou trane trekkers en onskriftuurlike liedjies wat nie in ons verligte eeu van Godsopenbaring geskryf is nie. Party liedjies se woorde en selfs van die melodieë pas regtig nie by ons as oorwinnende konings en priesters nie. Ons is triomfantlike, bloed gewaste kinders van God. Ons moet triomfantlike oorwinnings liedjies en liefdes liedjies vir ons God en Bruidegom sing. Ons is oorwinnaars en nie bedelaars nie. Ons het oorwin en leef in oorwinning. Ons streef ook nie na dinge wat ons reeds het nie.

Maak julle eie liedjie bundel (A4 of A5 grote) en bind dit sommer self met “bind skroefies”. Dit werk die goedkoopste uit.

Memoriseer die liedjies want dit maak die Heilige Gees leiding al hoe makliker en Goddeliker namate die bundel nie meer nodig is nie.

Wees sensitief vir die Heilige Gees leiding. Sing en doen net wat Hy ons lei om te sing en te doen. Ou tradisies moet regtig afgesterf word. As voormalige sangleier was ek byvoorbeeld geleer dat daar eers “prys” liedjies gesing moet word en dan moet daar oorgeskakel word na “aanbiddings” liedjies. Ek het dit absoluut geglo en dit het dan ook “in praktyk” wonderlik so gewerk. Waarskynlik omdat voorsang ‘n meganiese metode van stimulering is. Ek het egter intussen geleer dat dit nie werklik so is nie. Die Heilige Gees doen soos Hy wil. Daar is ook nie die “druk” wat sangleiers al baie aan blootgestel was nie. As die aanbidding nie “gesalf” is nie ervaar die sangleier of aanbiddings span teleurstelling in hulle eie vermoë. In die huiskerke is daar ‘n rustige atmosfeer van oorgawe en niks word meganies in ‘n rigting in gedruk nie. Die Heilige Gees “vloei” net vrylik en rustig en lei die kinders van God van heerlikheid tot heerlikheid. Onthou Hy is in beheer en dit kan nie anders as om ‘n heerlike Goddelike ervaring te wees nie.

Nuwe-Testamentiese kerkmusiek

Baie mense sal nogal verras wees as hulle weet hoe musiek in die Nuwe-Testamentiese kerk en vir baie jare daarna aangewend is. Hier volg ‘n paar feite daaromtrent:

Die Heilige Gees het die kinders van God in hulle daaglikse lewenswandel en ook tydens gemeente byeenkomste gelei om mekaar te bedien. Die fokus was dat ons as broers en susters in die familie van God mekaar stig, bemoedig, oplig, verhef en aanspoor. Ons moet mekaar nader aan mekaar en ook nader aan God trek. Ons moet een word in Hom en ook een word in gees. Hoofstukke 11-14 van 1 Korintiërs is al vier hoofstukke wat ons leer hoe ons mekaar moet dien, bemoedig en stig in liefde, in waarheid en in wysheid.

Sang en musiek maak ‘n baie belangrike en groot deel hiervan uit. Die Heilige Gees werk gesalfde musiek deur die kinders van God tot stigting van die gemeente. Wie het al die salwing op musiek ervaar? Dit is hemels en ons kan dit nie ontken dat gesalfde musiek dinge kan bemeester in mense se lewens wat geen preek, woorde of enigander handeling kan nie. Daar is iets in musiek, ‘n oorgawe of ‘n spesiale salwing wat praat met die hart van die mens, jou gees. Iets waaroor ek geen twyfel het nie is dat God diep in mense se harte delf, deel en werk deur middel van musiek. Die beste natuurlik deur Godgegewe musiek gekanaliseer deur ál sy kinders en nie net deur ‘n enkele persoon of groepie mense nie. Die familie van God moet funksioneer en nie net sekere uitgesoekte mense nie.

Daar is twee soorte musiek; musiek deur sang (acapella) en musiek deur instrumente. Dit is albei deur God ingestel volgens 2 Kronieke 29:25-30. Wanneer ons praat van die musiek van die kerk is daar wel plek vir instrumente maar wanneer God in die gemeente aanbid was, en die heiliges mekaar in die Gees met musiek bedien het, was dit in die Nuwe Testament altyd acapella gedoen omdat dit die deelnemende aspek van bediening bevoordeel het. Die Heilige Gees kan baie maklik deur iemand Gees gesalfde musiek in die gemeente laat manifesteer.

The word “acapella” is an Italian word that means “according to (the style of the) chapel,” or “in the church style.” The word originally referred to the sacred choral music that was sung in the assembly of the church or in the chapel. In other words, when reference to music in the assembly of the church was made years ago, it was vocal singing. This was the music of the church. Only in modern times have churches adopted both vocal and instrumental music in the assemblies of the church. But this was not the case from the first century until about four hundred years ago in the religious world outside the Roman Catholic Church. All music of the churches was vocal, or acapella, and thus, “the music of the church” was singing without instruments.

– Dr. Roger E. Dickson

In die Ou Testament was dit ‘n heel ander storie. Die Heilige Gees, wat toe as die Gees van God bekend gestaan het, was nie “in” of “op” elke mens nie. Die Israeliete was knegte van die Here (nie kinders nie) en die volk van die Here (nie kerk nie). Die Heilige Gees was in niemand nie. Hy was net op die profete en die priesters en sommige konings.

Daarom moes die mense en sommige konings die profete of priesters raadpleeg om uit te vind wat God se wil in spesifieke situasies was. Die Heilige Gees was glad nie op gewone mense nie. Die Heilige Gees was ook in niemand nie, want die Ou-Testamentiese mens was nie weergebore nie. Die gewone mens kon nie deur die Gees van God gelei word soos ons vandag nie. Daarom het God dit soms toegelaat dat gewone mense “vliese” uitsit soos Gideon. Hy kon nie deur die sagte inwonende stem van die Heilige Gees gelei word soos ons vandag nie. Net so kan ons nie vandag deur “vliese” gelei word soos Gideon nie, want ons het die Heilige Gees. Hierdie is ‘n belangrike sleutel met betrekking tot Goddelike leiding. Ons kan vandag nie meer deur “vliese” gelei word nie. Daarom staan daar nie in Romeine 8:14 die volgende woorde nie: Want almal wat deur vliese gelei word, die is kinders van God. Dit is eers in die Nuwe Testament in die kerk van God waar Gees vervulde kinders van God Hom in gees en in waarheid kon aanbid en deur die Gees van God gelei kon word tydens aanbidding.

Gees geleide aanbidding was eers in die Nuwe Testament moontlik, daarom kan ons nie die gebruik van musiekinstrumente met die Ou Testament vergelyk nie. In die Ou Testament was dit juis nodig vir voorsangers en musikante. Die musiek bediening was dan ook deur die Leviete uitgevoer tydens die samekomste van die volk Israel.

Kerk geskiedskrywers wat in die tyd van die vroeë kerk gelewe het, het in hul geskrifte bevestig dat die gebruik van instrumente nie ‘n rol in die vroeë kerk gespeel het nie. In 139 NC het Justin Martyr die volgende geskryf:

The use of singing with instrumental music was not received in the Christian churches, as it was among the Jews in their infant state, but only the use of plain song.

– Justin Martyr

McClintock en Strong het die volgende verklaring gedoen ten opsigte van die ontwikkeling en gebruik van instrumentale musiek in die Christendom:

The Greek word “psallo” is applied among the Greeks of modern times exclusively to sacred music, which in the Eastern Church has never been any other than vocal, instrumental music being unknown in that church, as was in the primitive church.

– McClintock and Strong

Sir John Hawkins, in sy werk oor die Geskiedenis van Musiek, maak Pous Vitalian in 660 NC die eerste persoon wat orrels in Katolieke kerkdienste begin gebruik het. Baie kerklike argeoloë het egter van hom verskil. Hulle was oortuig daarvan dat instrumentale musiek eers baie later in kerke gebruik is. Thomas Aquinas het byvoorbeeld in 1250 NC die volgende stellings gemaak:

Our church does not use musical instruments, as harps and psalteries, to praise God withal, that she may not seem to Judaize.

– Thomas Aquinas

Die persoon, buite die Katolieke kerk, wat heel waarskynlik begin het met instrumentale musiek in die kerk was Marinus Sanutus in 1290 NC. Dit was die tradisionele wind orrel wat later baie gewild in kerke geword het.

Die vroeë kerk het hulle egter daarvan weerhou. Dit was in kontras met heidense gebruike in heidense tempels waar instrumentale musiek gebruik was in aanbidding. Hulle was deeglik bewus daarvan dat die apostels en gemeentes van die vroeë kerk vokale aanbidding toegepas het tydens hulle samekomste. Hulle het verkies om te hou by die leer van die apostels. Selfs die kerk Re-formeerders van die sestiende en sewentiende eeu het gepoog om die vokale musiek in die gemeentes van die gereformeerde kerke te herstel.

Most churches of the Christendom today use instrumental music in their assemblies. Though most have little knowledge of the historical controversy that has surrounded this subject, they have often been unaware of the benefits of acapella music and why the great leaders of the Reformation Movement stood against the introduction of instrumental music into the assemblies of the Reformation churches. Instrumental music has become so common in the assemblies of churches today that adherents to these churches often do not realize the marvelous bonding effect that acapella music has in bringing the hearts of the people together in an assembly context.

– Dr. Roger E. Dickson

Wat is dit wat acapella musiek of aanbidding so doeltreffend maak? Dit begin by die definisie van ware aanbidding. Ware aanbidding kom uit die hart uit. Dit kom uit die gees van die mens. Dit ontstaan nie as gevolg van eksterne faktore of stimulasie nie. Dit het nie ‘n gunstige omgewing met gunstige omstandighede of mooi klanke nodig nie. Inteendeel hierdie eksterne faktore het geen substansie wat ware aanbidding kan stimuleer of skep nie.

Ware aanbidding het geen hulp nodig nie. Inteendeel, as die individu eksterne invloede nodig het om voor God te buig in aanbidding dan is hierdie invloede kunsmatig en seremonieel. Daarmee sê ek nie dat dit onmoontlik is om met begeleide musiek te aanbid nie. Dit is beslis moontlik maar weereens het ons daardie kniehalter effek van die menslike instelling wat die werking van die Heilige Gees vervang of bemoeilik.

Acapella musiek of vokale aanbidding deur middel van Gees werking bind kinders van God in eenheid saam in hulle uitdrukking van hulle liefde en lofprysinge wat uit hulle harte kom. Dit vloei uit van binne af omdat dit uit die Gees in die gees van die mens kom. Strome van lewende water vloei uit ons binneste. Acapella aanbidding promoveer eenheid deur deelnemende sang. Elkeen het die geleentheid om uitdrukking te gee aan dit wat uit hom opborrel in aanbidding. In die huiskerke kom hierdie uitdrukking gee aan ware aanbidding deur middel van acapella musiek nie net in die samekoms tot sy reg nie maar ook in die gedeelde gemeenskap lewe. Paulus maak die volgende stellings daaroor in Efesiërs 5:18-21:

Maar moenie dronk word van wyn nie – daarin is losbandigheid; maar word met die Gees vervul. Spreek onder mekaar met psalms en lofsange en geestelike liedere; en sing en psalmsing in julle hart tot eer van die Here, terwyl julle God die Vader altyd vir alles dank in die Naam van onse Here Jesus Christus, en aan mekaar onderdanig is in die vrees van God.

Kol 3:16

Laat die woord van Christus ryklik in julle woon in alle wysheid. Leer en vermaan mekaar met psalms en lofsange en geestelike liedere, en sing in julle hart met dankbaarheid tot eer van die Here.

Met beide hierdie versies sien ons die volgende woorde: Spreek met mekaar met psalms, lofsange en geestelike liedere. Leer en vermaan mekaar met psalms, lofsange en geestelike liedere. Wie moet dit doen? Almal, mekaar. Definitief nie die pastoor of die sangleier nie. Duidelik in bogenoemde Skrifgedeeltes is dit baie duidelik dat dit eintlik die woorde van die liedjie is wat van belang is en nie die musieknote nie (Spreek, leer en vermaan het te doen met woorde en niks met instrumentale musiek nie).

Sang is ‘n natuurlike uitvloeisel van lofprysing en aanbidding vanuit die vreugdevolle hart. Dit kom van binne af. Instrumentale musiek kom van buite af. Daar is ‘n verskil tussen mooi musiek wat jou van buite af emosioneel beïnvloed of stimuleer om God te aanbid, en ware gees gebore lofprysing wat uit jou binneste kom. Onthou, instrumentale musiek kom net uit die persoon wat die instrument bespeel. Vir alle toehoorders is dit ‘n stimulant van buite af. Dit kan nie met die geestelike wat van binne af kom kompeteer nie. Die Heilige Gees is instrumentaal in die gemeente om juis hierdie Gees gebore aanbidding uit almal teenwoordig te laat vloei. Nie net uit die voorsanger se binneste nie, en nie deur middel van geoefende koortjies nie.

Die kind van God moet homself oorgee in aanbidding aan die ewige God deur die melodie in sy hart. God is die skepper van alle musiek, vokaal en meganies. Hy het egter geweet dat die vokale musiek uit die hart kom en die meganiese musiek van buite af kom. Albei is mooi en goed maar albei het sy plek.

Vocal music would thus accomplish the purpose for which He commanded it among the saints. This helps us understand why God instructed vocal music among Christians. They must focus on their hearts, not their abilities, lest they become so enthralled with their abilities to play an instrument that they forget the One they are to worship.

– Dr. Roger E. Dickson

Die musiek van die kerk behoort aan die kerk. God het dit nooit bedoel dat ‘n paar mense dit skaak en in die proses die res van die gemeente toeskouers maak nie. Voorsang, instrumentale musiek, orkeste en musikale optredes van musikante binne die gemeente opset het ‘n dominante plek ingeneem. Nie net prominent nie. Of ons dit nou wil hoor of nie; baie van hierdie musikante maak eintlik van die geleentheid gebruik om voor groot gehore op te tree en is eintlik besig met ‘n “performance” al weet hulle dit nie eens self nie. “Performance”, “meganiese stimulasie” en “musikale professionalisme” domineer aanbidding in die meeste institusionele gemeentes. Dit is nie hoe dit in die vroeë kerk was nie.

Die meganiese, kragtige musiek van vandag (klank stelsels, luidsprekers, elektriese kitare, ens.) het nie ‘n kalmerende en “sagte” invloed op die mens se gemoed en gees nie. Dit blus alle ander geluide, die woorde van die lied en selfs Gees werking uit as gevolg van die meganiese klank wat hard en aanhoudend voortduur. In baie gemeentes is dit letterlik ‘n lawaai. Dit is reeds bewys dat klank die mens emosioneel en fisies uitput. Dit is onvermydelik. Dit is presies wat in sekere gemeentes gebeur wat op hierdie manier aanbid. Die verskil kan duidelik gevoel word as ‘n gemeente deur middel van acapella musiek aanbid. Die mense is gestig, geestelik en fisies opgelig en verkwik.

In die institusionele kerk het dit nou al ‘n instelling geword om die jeug te akkommodeer tydens gemeente byeenkomste wanneer dit by musiek kom, veral die tiener. Hoekom kry die jeug voorkeur. Want hulle is die kerkganger van die toekoms. Kyk goed na hulle en jy belê in die toekoms van ons gemeente. Dit is een oorweging. Dit is egter nie ’n Gees gebore oorweging nie. Daar behoort nie voorkeur gegee te word aan een groep mense nie. Dit is nie die gesindheid wat die ware kerk behoort te openbaar nie. Ouer mense moet baie keer iewers anders ’n heenkome vind of andersom.

Dan is daar steeds die vraag: Is hierdie lawaaierige jongmens musiek werklik die regte musiek vir die kerk? Gaan vra maar vir die jong man wat so pas die liefde van sy lewe ontmoet het. Sy normale “luister” musiek mag dalk wild, vinnig en vol ritme wees, maar hou hom dop as hy sy kitaar vat en onder haar kamervenster gaan staan. Dan pluk hy elke snaar met ‘n intense liefdevolle passie terwyl die snare van sy hart daarmee saam resoneer. Elke noot en elke stembuiging werk alles saam om hierdie groot liefde wat hy vir haar het aan haar oor te dra. Sy hart is totaal blootgestel vir haar oë alleen. Die sagte kitaar klanke word harmonies een met sy stem wat emosievol en liefderik na haar opstyg. Haar oë vonkel van opgewondenheid. Sy hoor die verrukking in sy stem as hy na haar kyk. Hulle oë wyk nie van mekaar terwyl sy stem die laaste noot saggies laat wegsterf nie.

Hy kon natuurlik sy klank stel en sy elektriese kitaar saamgebring het en die liedjie op ‘n “blue suède shoes beat” gesing het as hy wou. Daarmee sê ek glad nie dat ons liedjies in die kerk stadige oumens liedjies moet wees nie. Ek bring maar net ‘n punt oor.

Voordele van Gees geleide acapella musiek

Daar heers ‘n atmosfeer van eenheid en liefde in die samekoms wanneer God die Heilige Gees en die gemeentelede God in gees en waarheid aanbid. Die eenheid is gewortel in die gelykheid van deelname en oorgawe. Elkeen het die voorreg om die Heilige Gees leiding te gehoorsaam en in geloof voort te gaan in aanbidding. Wanneer die melodie van lof of vreugde in jou binneste gebore word, het jy die outoriteit, voorreg en die geleentheid om dit aan jou God te offer. Die ander sal volg omdat dit vanuit die gees opborrel. So ook wanneer die lofprysing en aanbidding van ‘n ander broer of suster tot uiting kom deur die Gees van God, want daardie aanbidding is Gees gesalf. Acapella sang is dus die uitstorting van die vreugde, dankbaarheid en die aanbidding van die hart.

Omdat die huiskerk gemeentes klein en baie informeel is, het almal gewoonlik die vrymoedigheid om God so in gees en in waarheid te aanbid. Daar is nie die styfheid of formele atmosfeer van die institusionele kerk nie. Almal ken mekaar goed en is op hulle gemak wanneer hulle God aanbid. Gees geleide aanbidding ontwikkel natuurlik namate die gemeente die liedjies memoriseer. Hoe meer liedjies en koortjies gememoriseer is hoe beter. Die gemeente moet ’n punt daarvan maak om daarna te streef.

So bou die Gees gevulde atmosfeer op totdat God in heerlikheid te midde van almal gekroon word in Sy Majesteit en glorie, elke keer wanneer ons bymekaarkom. Hy sit op sy troon daar voor almal in majesteit en glorie want Hy is deur elkeen se deelname sigbaar gemaak. Ek sê “elke keer” omdat hierdie aanbidding altyd uit die Gees gebore is en geen meganiese of menslike stimulering betrokke is nie. Almal neem deel daaraan soos die Heilige Gees dit lei. Dit kan nie anders as om elke keer ‘n gesalfde en Goddelike geleentheid te wees nie.

Die musiek van die kerk is weer terug by die mense, die kinders van God! By almal, want niemand word uitgesluit nie. Dit is almal se voorreg en almal kan daardeur geleer, vermaan, bemoedig en gestig word en almal kan deur musiek vermaan, bemoedig en stig. Dit is die liggaam van Christus in aksie! Ons as mense moet altyd vertroud neem dat God se weë en God se metodes altyd die beste is.

Daar is niks fout daarmee om musiek CD’s te maak en orkeste vir ‘n musiek bediening te stig nie (As dit deur die Heilige Gees geïnisieer is natuurlik). Daar is plek daarvoor in die kerk van God maar dit is nie bedoel vir die samekoms van die gemeente nie. Hierdie is die plek vir Gees geleide vokale musiek of miskien ‘n rustige instrument soos ‘n harp of kitaar wat nie lei nie maar volg.

Met sang kommunikeer ons die geestelike met mekaar en dit is woorde, die woord van God. Met sang leer ons mekaar en dit is woorde. Met sang stimuleer ons die organiese gemeenskap lewe van die liggaam van Christus, ons dien mekaar daarmee, met woorde van musiek stig ons mekaar. Dit is ‘n bediening wat vanuit die hart na buite uitgevoer word na ‘n ander hart. Dit het ten doel die stigting en bemoediging van jou mede christen in sy geloof soos Kol 3:16 en Ef. 5:18-21 duidelik beskryf. Almal moet betrokke wees daarmee, nie net tydens die samekomste nie maar daagliks in die gemeente se handel en wandel. Dit is ‘n opdrag van God.

ONDERVINDING HET GELEER DAT OUD INSTITUSIONELE KERKLIDMATE MAAR BAIE TRADISIEVAS IS WANNEER DIT KOM BY LOFPRYSING EN AANBIDDING. ACAPELLA SANG IS VIR HULLE BAIE VREEMD IN DIE BEGIN EN DAAROM BEVEEL ONS AAN OM EERS MAAR VAN AGTERGROND MUSIEK GEBRUIK TE MAAK TOT DIE GROEP BAIE GOED OP DREEF IS. MOENIE VAN SANG LEIERS EN INSTRUMENTE GEBRUIK MAAK NIE. SANG LEIERS GAAN DIT EVENTUEEL BAIE MOEILIK MAAK OM OOR TE SKAKEL NA ACAPELLA SANG. IEMAND MOET OP ‘N STADIUM VOORSTEL OM OOR TE SKAKEL NA ACAPELLA SANG. MET ACAPELLA SANG LEER DIE GROEP OM OP HEILIGE GEES LEIDING TE AANBID. LATER KAN WEL VAN MUSIEK INSTRUMENTE GEBRUIK GEMAAK WORD MAAR DIE MUSIKANTE MOET VOLG EN NIE LEI NIE. DAAR MAG OOK NIE ‘N SANGLEIER WEES NIE.

Kry sommer nou  die boek, “Huiskerke: Hoe? Hoekom?”, om meer inligting rondom hierdie belangrike onderwerp te bekom.  Besoek ons “Hulpmiddels” bladsy vir meer inligting.

Terug na die Tuisblad

Alle plaaslike hulpmiddels op hierdie webblad is gratis. Help ons asseblief deur dit met jou vriende te deel deur middel van die sosiale netwerke. Sosiale netwerke skakels beskikbaar onder aan bladsye

Leave a Comment